Unha vez máis, veño aquí a falar do meu libro a partir dos libros de outros. Por adiantar o que se vén, ese plural é máis unha cortesía que un fiel reflexo do panorama literario do caso que nos ocupa. O VIH é unha realidade silenciada e a seropositividade aínda hoxe, motivo de estigma… E isto deixa a súa pegada tamén na literatura. Os títulos que abordan estre tema son poucos e, sobre todo, son insuficientes.
O día 1 de decembro celébrouse o Día Internacional da Loita Contra a Sida e non podía deixar pasar a ocasión para escribir e recomendar que leades, escoitedes e vexades todo o que poidades en relación ó tema. Moitas das horas de traballo non remunerado da miña vida paseinas convertíndome, en palabras dos meus seres máis querides, nunha “friki”, da investigación arredor do VIH como fenómeno mediático, por un lado, e da literatura, que xa se miraba vir de lonxe, polo outro. Desta explicación quero que permee a intensidade da paixón, interese e caracter reivindicativo deste texto; non que eu sexa, á miña curta idade, experta en nada.
Só dúas figuras, dous exemplos aparecen innegables ante os nosos ollos cando pensamos na narración da pandemia do SIDA dende a literatura galega. O primeiro, por suposto, é Lois Pereiro. O segundo, en realidade, non é tan obvio nin tan coñecido se a interese non che levou a facer algunha curta búsqueda. Invito ae lectore a adiviñar cal é antes de ler a seguinte frase. A segunda é Xulia Alonso e o seu memory book Futuro imperfecto. Ambos percorren unha historia similar, que comeza na enfermidade e termina na morte. Ambos parten de lugares tan alonxados e tan cercanos a un tempo que decidir cal deles pode servirnos para explicar a importancia de facerlle un oco a este fenómeno na literatura fíxoseme imposible. Alonso e Pereiro van amosarnos, cos seus testemuños, a relevancia de porlle nome á realidade. Falamos de dúas obras, de dúas perspectivas, de dúas reaccións a un estigma enfermizo e a un discurso e imaxinario social nauseabundos.
Nomear o innombrable:
Futuro, ó fin e o cabo
Futuro imperfecto non ten prólogo, non ten ninguén que fale con el, nin por el, ninguén che leva da man pola historia antes de que a percorras. Adéntraste sóe e a premisa da cuberta só che di que vai de amor e da perda do mesmo nesa época na que “moitos mozos descubriron ó mesmo tempo o amor e a droga”. A historia paralela, a que este libro conta casi sen querer, empeza aquí, neste silencio, nesta decisión consciente tomada en 2010, de non situar a sida no mapa mental de inminente lectore. Xulia Alonso regala nese primeiro capítulo, A DECISIÓN, os por ques da súa obra, ese motivo último que no arte tentamos sempre atopar e que neste caso se nos presenta como esencial, non se deixa á sorte nin á interpretación. Non obstante, garda a palabra SIDA ata a páxina 16, cando e lectore pode xa pintar o cadro completo. A escritora deixa ademais un regueiro de pistas e referencias emocionais nas citas que acompañan a cada capítulo. De Benedetti a Gioconda Belli, pasando por Rosalía de Castro e Carlos Fuentes, percorremos con ela un camiño emocional que describirá constantemente como unha batalla e no que existirán constantes referencias á precariedade e á sensación de inxustiza. Tanto a linguaxe bélica coma este último sentimento, comprensible tras pasar por todos os sufrimentos necesarios e horribles para saír da droga, seguen a lóxica do discurso institucional e mediático desas décadas: quen levaba un estilo de vida marxinal, quen non cumplía coas normas sexuais da moral imposta no franquismo e coidada con mimo ata esa mesma década, merecía o que lle estaba pasando. Elus, Xoán e Xulia, saíran desa vida e a palabra normal repítese con frecuencia para referir á familia. No outro lado da moeda, todas as movidas que xurdiron do intento de desprenderse dos flecos da ditadura, de vivir por fin, de aproveitar a xuventude.
Adela coidábate impecablemente mentres eu non estaba, e permitíame recuperar o ritmo “normal” que debería servirnos de camuflaxe ante a sociedade, para pasarmos desapercibidos, para que ninguén detectase que eramos deses, os apestados, os “sidosos” dos que tanto se falaba na tele e que tanto pánico producía en colexios, centros de traballo, comunidades de veciños. Tempos de cegueira social, cegueira cruel e despiadada, máis despiadada que a propia morte.
Xulia Alonso en Futuro Imperfecto, p.61.
A escrita de Alonso é emotiva e chea de altibaixos que se adaptan ós da propia vida que narra e a unha primeira persoa que se sabe e sente certa. O máis abraiante, non obstante, é o seu relato da esperanza, a escrita a posteriori dun tempo que describe como unha loita contra a morte, pero coa lembranza intacta do sentimento anterior á derrota. Todo isto baixo unha especie de néboa de recordos que desaparecen parcial ou totalmente para cumplimentar unha lucidez total do seu estado, do proceso, da loucura que supón para es demais esa esperanza que non morre. Amósase aquí contraria, só en ocasións a Pereiro, que afirmaba que o futuro lle era por forza alleo e aferrábase a cada bo momento como nos aferramos todes á vida sen pensar que, nalgún momento, somos quen de perdela. Coincide tamén con el noutra cuestión elemental: o amor como forza primeira e contraria, como materia capaz de equilibrar a balanza.
O tempo, non obstante, “pasa, pésalle, arraástrao” e este libro é a maneira de Xulia Alonso de “soltar lastre”. No capítulo LEUCOENCEFALOPATÍA MULTIFOCAL PROGRESIVA, a cita inevitable: “E por primeira vez desde que souben/ que aínda respiraba e seguía vivo/ sei o que é sentir medo a non estalo”. Non se pode falar de tempo e de VIH sen falar de evolución. A novela foi publicada no 2010, cinco anos despois de ser escrito o capítulo A DECISIÓN e quince despois de que comece a historia narrada. Quince anos de silencio. Cinco anos cunha novela tan brillante e tan importante coma esta perdida nun caixón. Aquí a lonxanía/cercanía con Pereiro: ambas suceden no mesmo ano, pero unha década separa as súas publicacións.
Lois Pereiro: poemas últimos, eternos, de amor e de enfermidades
Lois Pereiro, nunha entrevista con Ana Romaní en 1995 afirmaba que a poesía “é un xeito de fuxir da barbarie”. Morreu o ano seguinte. No prólogo brillante que Daniel Salgado escribe para a edición da antoloxía de Pereiro que eu posúo, fai referencia tres veces ás enfermidades do poeta, pero non as nombra en maiúsculas ata nombrar as causas da súa morte. Non podo sobre esta decisión máis que especular e non sei se ten relevancia; o que sei é que da literatura se aprende e no contexto de hoxe, cando o VIH e a sida semellan pantasmas das navidades pasadas, hai que seguir nombrándoas.
O mellor do prólogo de Salgado é que fala cun coñecemento e cun nivel de admiración que traspasa o papel, case pospón as ganas de que chegue o libro. Pero ten que chegar. El define a Lois Pereiro como un poeta da materia e fai unha análise rigorosa e brillante da que esta humilde receptora destaca, por saber máis das representacións do VIH que de Pereiro, a súa definición deste libro/diario que recomendo ata a extenuación. Salgado di que este diario poético “reproduce as feridas e as desfeitas, o real encarnado nos tecidos e nos órganos, unha escrita póstuma, afogada”. Aparece, non obstante, o amor como o cravo ardendo, de maneira que “o corpo en crise, a morte inminente por acabamento físico e o amor como salvoconducto conforman os eixes” desta última poesía [de amor e enfermidade].
Só ela podía ser tan inoportuna
groseira inculta e pouco delicada
chamándome despois de ter sobrevivido
á confortable atracción do fracaso
e saber dunha vez o que era a vida
amar e ser amado.
Lois Pereiro en Poesía útima de amor e enfermidade,
citado en Futuro imperfecto de Xulia Alonso.
A partir destes eixes, Pereiro fuxe da barbarie facéndonos partícipes dela, das súas incomodidades, da súa escuridade, da súa carnalidade e dos seus momentos de maior lucidez. Hai algo na sida que a diferenciaba doutras enfermidades e repetía patróns coñecidos do pasado: a identificación mediante a vista. A capacidade de sinalar quen está enferme co dedo, simplemente botando unha ollada. Iso que disimulaba Alonso, pero que, enfermo tanto de sida como de síndrome da colza, non deu en disimular Pereiro, nin mostrou tal vontade. A súa figura era recoñecida antes da materialización en papel e levaba outro imaxinario con el. Se lle preguntades a coñecides voses da súa xeración que é o que saben del seguramente contestarán que era poeta e drogadicto e rematou morrendo de sida por culpa das drogas ou algunha versión, máis ou menos despectiva, das palabras anteriores. El deixou un diario amosando o amor que albergaba e no que se acollía para facer fronte á vida, el lera a todos (e cambio aquí ó masculino de maneira intencionada) os escritores que a xente de ben considera clásicos e alta cultura e sabía tamén da música. Escribiu: “Abríranse dúas portas portas en direccións opostas/ e escollín a que se abría cara á vida/ co sol entrando a eito polas fiestras.” A pena é que seguramente preguntedes e vos digan que era poeta e drogadicto e rematou morrendo de sida por culpa das drogas.
A necesidade de novas metáforas, de novas vellas memorias
Se algo aprendimos da lectura de Susan Sontag é que as metáforas son poderosas, poderosas ata o punto de conformar un imaxinario social que outorgue un estatus determinado ae enferme, que lle atribúa unhas características e que dicte as maneiras discriminatorias, neste caso, coas que a poboación “normal” debe dirixirse a elus. Propuxeron á xente como Xoán, como Lois, como Xulia e, incluso como Lucía, como amenzas á seguridade, como seres malignos. E pouques tiveron o poder, a oportunidade e as ganas de escribir outras metáforas, de narrar outra historia, de contar a verdade aínda que iso supuxese darse con realidades incómodas de fronte.
A crise da droga e a crise da sida precisan ser reivindicadas como parte da nosa memoria histórica. Como as realidades que atravesaron a vida que foron e non como episodios illados, detalles dunha anécdota. O xornalismo e a academia non poden permitir que se laven os trapos sucios na casa e esquezamos problemas sistémicos que destrozaron vidas coma quen esquece unha discusión sobre a quen lle toca poñer a lavadora. Hai xeracións enteiras, de idades avanzadas, con cousas que contar e vidas moi largas, cheas destas discusións. Preguntemos antes de que sexa demasiado tarde, porque a moito que queramos a Xulia Alonso e Lois Pereiro, non podemos continuar a contar con testemuñas escritas dos noventa para falar dunha realidade coa que aínda toca convivir, por usar a metáfora habitual, para falar dunha ferida sen pechar. Xoán morreu en 19992; Lois Pereiro en 1996. No ano da morte de Pereiro España alcanzou o pico de mortes por sida, pois comezan a regularizarse e estenderse os tratamentos antirretrovirais que farán caer as cifras durante décadas. Eses medicamentos ós que eles non chegaron a tempo, pero que lles permite vivir a máis “normal” das vidas ás persoas seropositivas hoxe en día, que lles permite ser indetectables, intransmisibles. Xulia Alonso expresa na primeirísima das súas páxinas, falando en segunda persoa a quen fora seu amante, o pai da súa filla: “Durante todos estes anos, desde o mesmo instante en que te sobrevivín, fíxenme cargo da túa memoria”. Ese debe ser, xa imos tarde, traballo de todes: facerse cargo da memoria. Loitar contra a vergoña e o estigma para derrotar o silencio. O silencio significa morte. O eslogan é vello, a vixencia é absoluta.
